-
Events in juni
Omdat er zo veel Egyptologische events plaatsvinden in juni heb ik er een aantal op een rijtje gezet die u wellicht interesseren:
Donderdag 12 juni | Dakhleh Oasis Project: Towards a better future
Online lezing door Olaf Kaper en tegelijk fundraiser voor het onderzoeksproject in de Dachla oase. De titel van de lezing luidt: The Western Front in Egypt: The Senussiyya in Dakhleh Oasis and the Western Desert in 1916 en vindt plaats om 19.00 uur Nederlandse tijd.
Voor een donatie van € 3 kunt u deelnemen aan dit event.
Zondag 15 juni | De kunst van het genieten: banketscènes in Ouderijks elitegraven
In deze ongetwijfeld levendige lezing voor Ning Wah Choy neemt ze ons mee langs de banketscènes uit de 4e dynastie tombes in Giza. Onderdeel van haar pas afgeronde MA-scriptie. Ze vraagt zich af of er een relatie is tussen de sociale achtergrond van de grafeigenaar en de scènes met muziek en dans.
Deze lezing vindt plaats in het RMO, dan kunt u gelijk uw hart laten wegen door Ammit in de schattige kindertentoonstelling Monsters en mythische wezens.
Donderdag 19 juni | Van het oude Egypte tot hedendaags Marokko
Wat gebeurt er als je levende henna-tradities van vandaag en archeologische tatoeages uit het oude Egypte combineert? Ontdek het op deze avond tijdens een bijzondere reis door vier millennia lichaamsversiering, met talks van henna-artiest Fatima Oulad Thami en egyptologe, etnograaf en sieradenhistoricus Sigrid van Roode.
Dit event vindt ’s avonds plaats in het RMO en is geheel gratis (wel graag aanmelden via de website):
Zaterdag 21 juni | ‘Kom, volg een mooie dag’ – op zoek naar klanken uit het oude Egypte
Op zaterdag 21 juni brengt conservator en muziek-expert Toon Sykora de klanken van het oude Egypte tot leven in dit seminar gehouden in het RMO. Van muurschilderingen tot teruggevonden en gereconstrueerde muziekinstrumenten – komt dat zien (en horen)!
Als voorproefje kunt u dit interview lezen met Toon Sykora in de National Geographic (aanmelden voor een gratis artikel).
Zaterdag 21 juni | The New Sky Over Esna
’s Avonds kunt een online lezing volgen door Christian Leitz over het pas schoongeboende astronomische plafond in de tempel van Esna, die we tijdens de laatste Huis van Horus-reis bezocht hebben.
U moet zich wel aanmelden voor de Zoom-lezing door een email te sturen aan ARCE (emailadres staat op de pagina):
25-27 juni | Women’s Perspectives in the Nile Valley
Eind juni vindt een interessant congres plaats in Warschau, wat u online kunt volgen.Het evenement richt zich op vrouwelijke ervaringen en perspectieven in het oude Egypte en Nubië, met aandacht voor goddelijke, koninklijke, elite- en niet-elite vrouwen. Ook wordt de geschiedenis van ontdekkingsreizen en de rol van vrouwen in de studie van de oude Nijlvallei verkend.
U kunt zich aanmelden voor de livestream via het emailadres dat vermeld staat op de pagina:
-
Wein, Weib und Gesang
Begin deze maand verzorgde ik als opening van de Huis van Horus feestmaand een rondleiding door de Egyptische collectie in het Rijksmuseum van Oudheden.
Het thema van de maand is Feest en vertier, dus ik was op zoek naar objecten die hiermee te maken hadden. Uiteraard ligt de focus bij een Egyptische collectie vaak op grafuitingen, maar er was nog verrassend veel ‘feestelijks’ te vinden.
Als eerste begonnen we natuurlijk bij mijn favoriete ‘object’: de grafkapel van Hetepherachty. Hoewel Hetep zelf elders in de mastaba begraven lag (en misschien nog steeds ligt…), lijkt het erop dat de offerkapel bedoeld was om bezoekers naar binnen te halen. Hij wilde laten zien hoe goed en belangrijk hij was dat hij zich zo’n prachtig versierd graf kon veroorloven, zodat we (zelfs vandaag de dag nog) zijn naam kunnen lezen en de offerformule kunnen uitspreken:
“Een gesproken offer van brood, bier, runderen, vogels, albast en kleding, en alle goede dingen, voor de Ka van die-en-die…”
Foto door Hermien Lohber In Hetep’s geval vraagt hij op de latei boven zijn graf om zo’n ‘stemoffer’ of ‘invocatie-offer’ op bepaalde feestdagen. Er volgt een heel lijstje:
- de opening van het jaar (wp rnp.t): feitelijk nieuwjaarsdag, als de Nijlvloed weer aanbreekt en de kalender opnieuw begint
- Thoth-feest: we weten dat dit plaatsvond op 1 Akhet 19
- eerste dag van het jaar (tpy rnp.t): nog een dag aan het begin van het jaar
- Wag-feest: op 1 Akhet 18
- Sokar-feest: op 4 Akhet 26
- het grote feeest (Hb wr)
- vlamfeest (rkH)
- processie van Min (pr.t Mn): op 1 Shemu 11. Dit feest duurde 4 dagen in de Ramessidische tijd
Tekening © Nicky van de Beek We weten eigenlijk niet precies wat er gebeurde tijdens die feesten, daar zijn geen documenten over uit het Oude Rijk. Wel zien we dat een deel plaatsvindt aan het begin van het jaar of in de eerste maand. Mogelijk was het tijdens deze (religieuze) feesten dat ook de voorouders werden bezocht, en dat er dus gegeten, gedronken en geofferd werd.
Bij het binnengaan van de kapel staat rechts in het gangetje de begrafenis van Hetep afgebeeld. We zien hoe verschillende van zijn beelden (uitgevoerd in steen of hout) worden getransporteerd per boot en per slede getrokken door ossen. In het vorige artikel vroegen we ons af of in deze beelden de Ka huist van de grafeigenaar.
Vóór de processie staan vrouwen afgebeeld die klappen en dansen. In sommige grafafbeeldingen zijn ook muzikanten aanwezig. Dit begrafenisfeest (de term ‘HA.t’ die erbij staat betekent ‘graf’) komt geregeld voor in tombes uit de 5e en 6e dynastie. Deze dansers en danseressen waren verbonden aan de zogenaamde Chener (xnr) of Sjendjet (SnD.t). Ze voerden funeraire rituelen uit (waarbij ook het offeren van vee hoorde), als een soort ‘verloskundigen’ tijdens de overgang van dit leven naar het hiernamaals.
Fotocollage © Hans van den Berg In de kapel zelf staat op de linkerwand rechtsboven Hetep weergegeven, zitten achter een offertafel. Onder die tafel staat steeds het teken voor 1000 en dan de bekende formule: brood, bier, nog meer brood (daar hield hij blijkbaar van), runderen en gevogelte. Voor hem staat een groot feestmaal opgetast met vijgen, bloemen, sla, spare-ribs, vogels, uitjes en brood. Ook speelt er een band, waarbij de instrumenten netjes vermeld staan in hiërogliefen: harp (bin.t), zang (Hs.t) en fluit (zbA).
Foto © RMO Even verderop in de collectie staat de grafkapel van Paätenemheb uit de 18e dynastie. Hiermee maken we een sprong van 1000 jaar. Ook bij de begrafenis van Paät waren muziek en zangkunst van belang. We zien een harpspeler die zeer geconcentreerd aan het spelen is (of is hij blind?), boven zijn hoofd staat de tekst van het zogenaamde ‘harpenaarslied’. De liedteksten variëren (notenschrift hebben we helaas niet uit het oude Egypte), maar zijn vaak een beetje cynisch. De luisteraar wordt aangemoedigd om te genieten van het leven, omdat het ook zomaar weer over kan zijn:
“Maak de dag tot een feest!
Reik naar uw neus de parfum en balsem,
wind lotusknoppen en kransen
om de keel en armen van wie u liefhebt,
die zetelt in uw hart en aan uw zij.Laat er liederen zijn voor uw aangezicht en muziek.
Werp de zorgen achter u,
geef u over aan vreugde,
tot de dag waarop u meert in het land dat de stilte bemint.Denk aan de dag waarop men u brengt naar het land der doden;
niemand keert daarvan weer.
Maak de dag tot een feest!”(naar de vertaling van Bertus Aafjes)
Foto © RMO Tijdens de rondleiding hebben we ook gekeken naar tempelfeesten, priesteressen/zangeressen, bij de begrafenis ingehuurde ‘klaagvrouwen’ (mooier woord: pleureuses) en natuurlijk wijn en bier. Daarna waren we zelf toe aan een vloeibare versnapering. U kunt overigens nog meedoen met diverse andere evenementen in de themamaand!
Mini-cursus
In september 2025 wil ik een aantal bijeenkomsten organiseren waarin we uitgebreid de teksten lezen in de mastaba van Hetepherachty (en natuurlijk de plaatjes bekijken). Het kan prettig zijn al wat kennis te hebben van het hiërogliefenschrift, maar u mag ook gewoon meegenieten van alles wat ik eromheen vertel. Wilt u meedoen? Geef dan uw beschikbaarheid op via mail@egyptologie.nu
Meer lezen:
Artikel over het harpenaarslied
Grafkapel van Hetepherachty -
Tombes, beelden en de ka
U heeft wellicht gemerkt dat ik al een tijdje niet aan het updaten ben. Dit komt deels door geconcentreerd werk aan mijn dissertatie en daarnaast door het onterecht deftige begrip ‘mantelzorg’. Ook wachtte ik met smart op een nieuwe bril, waardoor ik de wereld nu eindelijk weer in 4K mag aanschouwen.
Voor wie de afgelopen tijd het Egyptologische nieuws heeft gevolgd zijn de tombes u om de oren gevolgen. Zo zijn er graven aan het licht gekomen in o.a. Saqqara, Luxor en Abydos. Dat is natuurlijk leuk voor u maar vervelend voor mij, want al die graven moeten vervolgens weer ingevoerd worden in mijn database. Een aantal ontdekkingen zal ik hier uitlichten.
Tip: Mijn dissertatie wil ik over enkele maanden inleveren, dus tot die tijd leef ik als kluizenaar. Wel kom ik op zondag 1 juni voor een uurtje uit mijn zelfgekozen isolement om voor u een rondleiding te verzorgen in het RMO. Zie het overzicht onderaan dit bericht voor meer leuke activiteiten in de Huis van Horus feestmaand.
Tip 2: U kunt mij ondersteunen met kopjes koffie. (Hartelijk dank aan hen die dit reeds doen!)
Saqqara
In april kwam het nieuws dat het graf van prins Wesir-ef-Ra was ontdekt, zoon van koning Userkaf uit de 5e dynastie. Hij had een imposante granieten schijndeur, ongetwijfeld een cadeautje van de koning (die monopolie had op de granietgroeven in Aswan).
Wesirefra had allerlei eretitels, zoals ‘erfprins’ en koninklijk schrijver, maar was ook vizier, rechter en priester. Een heel interessante familiebeeldengroep werd aangetroffen, bestaande uit één stuk, de meeste hoofden afgeslagen.
Het graf is hergebruikt in de Late Periode (zo’n 2000 jaar later), iets wat niet ongebruikelijk was in de necropool van Saqqara.
De granieten schijndeur en (op de vloer) offertafel van prins Wesirefra
De (ka?)beelden van de prins en zijn familie
Ka(der)
We zeggen altijd dat dit soort beelden de ka van de overledene bevatten, en dat ze in een afgesloten ruimte (de zogeheten serdab, wat eigenlijk ‘kelder’ of letterlijk ‘koud water’ betekent) werden bewaard in het (mastaba-)graf. ‘Mastaba’ is ook al zo’n prachtig woord geïntroduceerd door Auguste Mariette, de enthousiaste opgraver van talloze elitegraven maar een minder enthousiaste publicist van al dit materiaal (wat ten dele en niet geheel onpoëtisch in een bovenmaatse Nijloverstroming ten onder is gegaan).
Maar met die ka (en zelfs met die serdab) zit het niet eens zo eenvoudig. Afwisselend beschouwd als ‘levenskracht’, ‘ziel’ of ‘dubbelganger’, blijkt dat we al snel een modern conceptueel jasje om Oudegyptische begrippen hangen.
Als Egyptologen proberen we daarom altijd te kijken naar wat de Egyptenaren zelf over de ka zeggen. En dan lijkt er nog een significant verschil te bestaan tussen de koninklijke ka en die van privépersonen.
De wijsgeer Ptahhotep vertelt zijn zoon dat ‘de edelman zich gedraagt hoe zijn ka het hem opdraagt’ en dat het mogelijk was de ka te beledigen. Ook raadt hij zijn zoon aan om zelf ook een zoon te krijgen die het product zal zijn ‘van zijn ka’. Naguib Kanawati concludeert daarom dat de ka de persoon zelf was, die verantwoordelijk was voor al zijn acties, gedragingen en prestaties.
Als je doodging werd je herenigd met je ka. Zo laat Pepyseneb optekenen in het graf van zijn vader: ‘Ik was het die dat graf decoreerde voor mijn vader, die naar zijn ka is gegaan.’ Na een geslaagd tripje naar het hiernamaals was hopelijk ‘zijn ka bij hem, zijn offers vóór hem’ (stèle van Tjeti uit de Eerste Tussenperiode).
Het graf was dan het ‘huis van de ka’, waar deze gevoed moest worden door middel van offers. De ka kon niet ver reizen (zoals de ba wel kon in de vorm van een vogel met mensenhoofd), maar kon wel een stapje nemen door de schijndeur om deel te hebben aan die offers. Zo bestaat de sch(r)ijndeur van Mereruka (6e dynastie, Saqqara) uit een prachtig beeld van de overledene die uit zijn schrijn de tombe instapt.
Mereruka treedt uit de schaduw (foto door NvdB)
Rune Nyord concludeert op basis van de Sarcofaagteksten dat de ka niet los staat van de persoon, maar een grotere entiteit is waar de persoon deel van uitmaakt. De ka vormt gedrag en persoonlijkheid, en verbindt de levende persoon met zijn voorouders. Als Egyptologen moeten we proberen onze cultureel-religieuze achtergrond met betrekking tot begrippen als ‘ziel’ proberen los te laten.
En dan over die beelden: we weten dat de koninklijke ka in beelden kan huizen, maar voor de gewone mensen-ka zijn hier (voor het Oude Rijk) eigenlijk heel weinig (schriftelijke) aanwijzingen voor.
Zo valt er nog heel wat uit te zoeken in de Egyptologie! Wordt vervolgd.
Luxor
Op mijn moeders verjaardag verscheen het nieuws van drie Nieuwerijks graven ontdekt in Luxor. Dat is op zich niet verwonderlijk – je struikelt daar over de Nieuwerijks graven en de meeste ervan zijn al lang geleden ontdekt maar nog niet goed onderzocht (gebrek aan tijd en vooral geld). Het gaat om drie rotsgraven in Dra Abu el-Naga. Twee graven uit de 18e dynastie, van Baki, opzichter van de graanschuren, en meneer ‘S’, die zich bezighield met het bestuur van de oases en de tempel van Amon daar.
Een derde graf stamt uit de Ramessidentijd en behoort aan Amun-em-Ipet (Amenemope voor vrienden), die werkte in de tempel van Amon in Karnak. De foto laat een glimp zien van de grafeigenaar met zijn vrouw achter een offertafel, drie kinderen, offerdragers en een banketscène.
Een beschilderde wand in het graf van Amun-em-Ipet
Asasif
In het naastgelegen Asasif (dit zijn allemaal stukjes van de Thebaanse necropool op de westoever bij Luxor) heeft een Egyptisch-Canadees team de identiteit blootgelegd van graf ‘Kampp 23′ (Friederike Kampp-Seyfried promoveerde in 1991 bij Jan Assmann met een proefschrift over de Thebaanse necropool).
Het blijkt toe te behoren aan Amun-mes (Amenmose voor vrienden) die burgemeester van Thebe was in de Ramessidentijd. Dit was zo’n graf dat al in de jaren 1970 ontdekt was maar nog niet nader onderzocht, waarschijnlijk omdat het graf erg beschadigd is. Zie de indrukwekkende beelden van de grafeigenaar en zijn vrouw (haar arm om hem heen geslagen), waar zelfs de schamele resten nog laten zien dat ze gewaden droegen van fijn linnen, pruiken en zalfkegels. Juist dit soort beschadigde graven zijn heel interessant om te onderzoeken en daarbij de informatie over deze personen in elkaar te puzzelen.
De grafbeelden van Amun-mes (huist daar dan de ka in?)
En tot slot, de Huis van Horus-feestmaand!
Meer informatie over de events