Afgelopen week werd bekend dat een Leids Universiteitsgebouw vernoemd wordt naar Herta Mohr, een Leidse Egyptologe die publiceerde over de grafkapel van Hetepherachty. Maar wie was Herta Mohr?

Toen ik voor mijn Master-scriptie onderzoek deed naar de grafkapel van Hetepherachty in het Rijksmuseum van Oudheden, stuitte ik op een dun boekje dat half uit elkaar viel in de NINO-bibliotheek. Het was getiteld The Mastaba of Hetep-Her-Akhti: Study on an Egyptian tomb chapel in the Museum of Antiquities Leiden en geschreven door ene Herta Theresa Mohr (op de publicatie als ‘Therese’ geschreven). Het boekje was gepubliceerd in 1943 door Ex Oriente Lux. Een mooi staaltje Leidse Egyptologie, zo lijkt het. Maar de facsimile-tekeningen in het boekje waren niet van de beste kwaliteit, en in het voorwoord staat dat het een studie betreft van de mastaba in de periode 1937-1940, ‘voor zover de omstandigheden het toelieten’. Wat was hier aan de hand?

Het enige wat ik vervolgens over haar kon vinden was de website van Joods Monument (toen nog zonder foto), waar stond dat ze op 15 April 1945 op dertigjarige leeftijd in Bergen-Belsen was vermoord. Haar ouders, Adolf Mohr en Gabriele Kaufmann, waren in Auschwitz om het leven gebracht.

Zo begon mijn zoektocht naar Herta Mohr. Op basis van archiefmateriaal en obscure publicaties kwamen er steeds meer puzzelstukjes aan het licht. In 2016 gaf ik voor het eerst een voordracht over Herta Mohr op de Vlaams-Nederlandse Egyptologendag in Leuven. Inmiddels zijn er twee publicaties over haar verschenen en heb ik een Wikipedia-pagina gestart, die ook in het Engels vertaald is. In 2021 kreeg ze eindelijk een plek in de Who Was Who in Egyptology. In 2022 zijn er voor haar en haar ouders Stolpersteine gelegd op hun laatste ‘vrijwillige’ adres in Leiden. En nu wordt er dus een gebouw naar haar vernoemd.

Biografie

Herta Theresa Mohr werd op 24 april 1914 geboren in Wenen als dochter van Adolf Emanuel Mohr en Gabriele Kaufmann. Haar vader was arts, door het Rode Kruis onderscheiden voor zijn werk tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het gezin woonde op de Winckelmannstraße 2 in Wenen, niet ver van Schönbrunn.

Mohr begon aanvankelijk geneeskunde te studeren net als haar vader, maar schreef zich uiteindelijk in aan de Faculteit Wijsbegeerte waar ze vakken in Egyptologie en Afrikanistiek volgde. Het mag duidelijk zijn dat het gezin vervolgens naar Nederland vluchtte omdat ze Joods waren.

Herta Mohr schreef zich in aan de Universiteit Leiden voor het studiejaar 1937/1938. In september 1938 gaf ze bovendien een lezing over de grafkapel van Hetepherachty op het Oriëntalistencongres in Brussel, iets wat bijzonder was gezien haar status als student. Haar “Bemerkungen zur Leidener Mastaba” gingen gepaard met een moderne diapresentatie. Herta Mohr woonde destijds op de Hogewoerd 113 in Leiden, terwijl haar ouders op de Fagelstraat 17 verbleven.

Een eerste versie van haar studie over de grafkapel is in de archieven van het Rijksmuseum van Oudheden te vinden. Het zijn getypte velletjes in het Duits en gedateerd in 1938. Haar dossier bevat bovendien ongeveer honderd foto’s van details van de decoratie van het graf.

Mohr werd lid van katholieke studentenvereniging Augustinus en werd op 13 juli 1939 katholiek gedoopt. Ze bleef werken aan de mastabakapel van Hetepherachty totdat deze in september 1939 ontoegankelijk werd. Ook werden Joden geweerd uit de grote steden, waardoor ze moest verhuizen naar Bilthoven en Eindhoven. Het wetenschappelijke werk werd haar op deze manier belemmerd, zoals we kunnen lezen in een brief uit november 1940, in het archief van het KMKG in Brussel:

“Op 5 september schreven ze mij dat ik Leiden onmiddellijk moest verlaten; ik mag niet naar een groot deel van het land reizen, bijvoorbeeld Den Haag, Amsterdam, Rotterdam, etc., en ook Leiden. Dit betekent dat ik mijn huis, mijn boeken, alles moest achterlaten en elders een woonplaats zoeken.
(…)
Dit is een onwetenschappelijke brief. Laten we hopen dat de volgende weer vol staat met hiërogliefen! Maar er is niets hier, geen papyri, geen stenen, geen bronzen. Heb je de proefdrukken van de nieuwe Chronique [Egyptologisch tijdschrift] nog? Als je ze nog hebt en ze naar mij kunt sturen, zou ik heel, heel, heel gelukkig zijn en zal ik me niet meer zo verloren voelen in deze wereld.”

In de vroege ochtend van 2 augustus 1942 werd Herta Mohr gearresteerd. Samen met andere katholieke joden werd zij naar het Doorgangskamp Westerbork gebracht waar ze terecht kwam in barak 48.

Omdat de familie van Herta Mohr van hoge status was zijn er pogingen ondernomen om hen uit het kamp te halen. Dit mocht echter niet baten. Eerst kreeg ze nog uitstel van transport (“Sperre”) omdat ze als vertaler werkte. Ze was goed in talen en kende Duits, Frans, Engels en mogelijk Nederlands, nog los van de oude talen die ze bestudeerd had. Maar door een ongelukkig incident met een corrupte kampleider ging ze op 25 januari 1944 op transport naar Auschwitz. Haar ouders waren een paar dagen eerder naar Theresienstadt gestuurd, maar werden eind oktober 1944 doorgestuurd naar Auschwitz, waar ze bij aankomst werden vermoord.

Dan raakt het spoort van Herta Mohr bijster. In januari 1945 werd Auschwitz geëvacueerd vanwege oprukkende Russische troepen. Een deel van de gevangenen werd via Gross-Rosen richting het westen gestuurd. In het ziekenhuis van Gross-Rosen werd Herta Mohr gezien door iemand met dezelfde familienaam, maar die geen directe familie van haar was.

De plaats en datum van haar dood zijn uitvoerig onderzocht, maar konden niet eenduidig worden bepaald. Waarschijnlijk zijn ze later door een rechter vastgesteld. Volgens de officiële gegevens stierf Herta Mohr op 15 april 1945 in Bergen-Belsen, op 30-jarige leeftijd. We weten niet of ze haar eigen publicatie ooit onder ogen heeft gezien.

Samen met Dr. René van Walsem bereid ik een herpublicatie voor van de mastaba van Hetepherachty, die in 2025/2026 zal uitkomen in de PALMA-reeks.

Meer lezen:

– Beek, N. van de (2023), Braving the odds: Egyptologist Herta Mohr during the Second World War, in: Navratilova, H., T.L. Gertzen, M. De Meyer, A. Dodson and A. Bednarski (eds), Addressing Diversity: Inclusive Histories of Egyptology, 181-203.
– Beek, N. van de (2017), Herta Mohr and the Mastaba of Hetepherakhty, in: Verschoor, V., A.J. Stuart and C. Demarée (eds), Imaging and Imagining the Memphite Necropolis: Liber Amicorum René van Walsem, 233-238.
– Herta Mohr op Wikipedia
– Stolpersteine in Leiden
– NINO

Later dit jaar zal een Nederlandstalig artikel over Herta Mohr verschijnen in Ta Mery, een publicatie van stichting Huis van Horus.

Met dank aan: Carolien van Zoest, Sebastiaan Berntsen, Marleen De Meyer, René van Walsem, Regina Grüter, Maarten Raven, Maud Slingenberg (van Minerva, niet van Augustinus), Arnold Schalks, het NIOD, International Red Cross, UB Leiden en de Leidse Egyptologie.